Verdieping De kunstwereld verandert flink: dit zijn de trends die je moet volgen

De kunstmarkt is een goed voorbeeld van het winner-takes-it-all principe: relatief veel aandacht en geld gaat naar een kleine groep kunstenaars. Toch zijn ook buiten de gebaande paden genoeg kansen. Zeker nu een systeemverandering in de kunsten aanstaande is.

Van de vijftiende eeuw – kunst werd toen gemaakt in opdracht van rijke adel en kerk, de geldelijke waarde was gebaseerd op materiaal en tijdsinvestering van de kunstenaar – tot nu is de kunstmarkt flink veranderd. Verkoop verloopt met name via galeries of andere intermediairs, of via online kanalen als Etsy. En op dit moment staan we aan de vooravond van een nieuwe, flinke systeemverandering in de kunstwereld, voorziet Ellen Loots. Als universitair docent aan de Erasmus Universiteit Rotterdam is zij gespecialiseerd in kunstmanagement, culturele organisaties en creatief ondernemerschap, en heeft ze goed zicht op trends in deze sector. “Er liggen voor kunstenaars een aantal goede kaarten op tafel.”

Waar komt die systeemverandering vandaan? In de wereld is van alles aan de hand. Milieu en klimaat worden steeds belangrijker. De Sustainable Development Goals van de VN moeten bijdragen aan een groenere, eerlijkere en betere wereld in 2030. En daarmee verandert de economie langzaam maar zeker: van een systeem dat puur en alleen draait om groei en geld, naar een wereld waarin andere waarden van belang zijn. Zoals voeding, gelijkheid, gezondheidszorg of onderwijs. En dat heeft ook effect op de kunstwereld waarin bepaalde patronen afbrokkelen, en er nieuwe voor in de plaats komen.

De systeemverandering en bijbehorende kansen vinden plaats op vier fronten.

Ondernemerschap

In Nederland is de helft van alle werkenden in de kunst- en cultuursector ondernemer. Dat is veel, zeker in vergelijking met andere landen. Wereldwijd bungelt het gemiddelde rond de dertig procent.

Ondernemers zijn er in alle soorten en maten. Zoals aan de ene kant de startende kunstenaar, gedreven door passie, die soms de touwtjes aan elkaar moet knopen voor voldoende inkomen. Aan de andere kant van het spectrum staan gevestigde ondernemers, zoals een Rem Koolhaas. Hij runt een groot bedrijf, en heeft weer heel andere dingen aan zijn hoofd dan de ondernemer aan de andere kant van het spectrum.

Dus: we ondernemen met veel en we verschillen ook nog eens van elkaar. Welke gemene deler is er wel? Ondernemen betekent: experimenteren. Kansen zien en ze benutten. Dat klinkt hard en cijfermatig, maar dat is het niet per se. Cultureel ondernemers vernieuwen juist (ook) op artistiek vlak, en doen dat bij de vleet. Sterker nog: de wil om te innoveren is één van de drijfveren waarop ondernemers in deze sector zich sterk onderscheiden van ondernemers in andere sectoren. Deze behoefte is in deze sector namelijk veel groter dan in andere sectoren. En vooruit, vanuit die invalshoek kun je ‘kansen’ misschien beter beschrijven als een ‘noodzaak’, omdat een idee of plan van een kunstenaar sneller vanuit een intrinsieke motivatie komt dan vanuit een externe bron. En laat nu juist het denken in nieuwe oplossingen, buiten gebaande paden, ontzettend belangrijk zijn in een wereld met de grote opgaven waar we vandaag de dag voor staan.

Naast kansen zien, bestaat ondernemerschap grofweg nog uit twee stappen. Namelijk: het aanwenden van middelen en overgaan tot actie. Met name die tweede stap is niet voor iedere ondernemer in de cultuursector klip-en-klaar. Het vinden van geld en andere bronnen kost bloed, zweet en tranen. Het vraagt om een lange adem, een specifiek soort uithoudingsvermogen. Een spier die niet bij iedere creatief ondernemer even sterk ontwikkeld is. Investeren in deze kant van het ondernemerschap – het zoeken en vinden van middelen, marketing, zorgen voor een goed verhaal – is de investering waard. Door jezelf te scholen op het vlak van ondernemerschap. Of door het uit te besteden aan een partij die deze competenties goed in de smiezen heeft. Maar daarvoor moet je eerst goed doorhebben wat jouw werk en je vaardigheden waard zijn. Een eerder interview met Ellen biedt daar mooie handvatten voor.

Hoe maken we de koek in de kunst- en cultuursector groter? Een aantal tips voor private financieringsbronnen:

• Crowdfunding, bijvoorbeeld via voordekunst. Met name geschikt voor projecten met een duidelijke uitkomst. Overheden en andere partijen experimenteren steeds vaker met matchen. Wanneer een crowdfundingproject een bepaald percentage ophaalt, wordt het restbedrag door zo’n partij ‘gematcht’.
• Een online abonnementsmecenaat, zoals Patreon: volgers doneren eens per maand een klein bedrag, en investeren zo in jouw onderneming.
• Samenwerking met partijen buiten de cultuursector, zoals Arteconomy, PONT, New European Bauhaus en project IDOLS dat faciliteren.

Vaardigheden

Kritisch en creatief denken, probleemoplossend vermogen, omdenken, innovatie: veel kunstenaars en creatieve makers hebben belangrijke 21st century skills al in huis. Sterker nog, voor veel ondernemers in deze sector is het werken vanuit deze vaardigheden aan de orde van de dag. Daarmee hebben ze niet alleen iets te bieden voor kunst en cultuur, maar ook voor andere vraagstukken daarbuiten. En dat wordt ook steeds beter gezien. Door overheden, door sociaal-maatschappelijke partijen en zelfs door corporates. Zie daar de opkomst van steeds meer verschillende platformen die de samenwerking tussen de creatieve sector en partijen daarbuiten faciliteren (zie kader voor voorbeelden). Klinkt dat interessant? Zorg dan vooral dat je dit soort initiatieven in kaart brengt, volgt en dat je in beeld komt.

De waarde van vaardigheden verzilveren kan ook op een andere manier. Interessant is de opkomst van ‘time banking’: een uitwisseling van tijd en talent. Het werkt simpel. Je doet een uur iets voor een ander, en dat uur komt als ‘saldo’ in jouw tijdbank. Dat uur kun jij weer gebruiken om vaardigheden van een ander te benutten. Je verdient er geen geld mee, maar je krijgt er iets anders nuttigs voor terug. Het vertrekpunt van dit soort banken zijn de vaardigheden die je inzet. En dat is heel breed: vaardigheden zijn gelijkwaardig. Of je nu een uur poetst voor iemand, of juist iets heel ingewikkelds doet – dat staat allemaal gelijk. Een mooi voorbeeld van een time bank voor de creatieve sector is de Sheffield Creative Guild.

Time banking markeert een interessante ontwikkeling, maar het is ook iets om voor op je hoede te zijn. Kunstenaars en creatieve makers wordt al zo vaak gevraagd om iets zonder geldelijke tegemoetkoming te doen. Ook hier is het een kwestie van de juiste balans vinden. Zie het als een mogelijkheid om elkaar te ondersteunen en andere hoge kosten uit te sparen. Een community die elkaar iets te bieden heeft en de juiste technologie is hierbij essentieel.

Moraal van het verhaal: besef dat je waardevolle vaardigheden hebt, die je ook op andere manieren kunt inzetten. In de veranderende (kunst)wereld wordt dat waarschijnlijk steeds relevanter, dus je doet er goed aan daar nu alvast op in te pluggen.

Solidariteit

Degrowth, post-kapitalisme, een solidariteitseconomie. Er is een kanteling gaande in het kijken naar de wereld. Kwalitatieve waarden zoals mens en natuur prevaleren steeds vaker boven groei en euro’s. Studenten praten en denken mee over de inrichting van het onderwijs, kopers staan steeds vaker centraal bij de inrichting van winkels. Deze ontwikkeling zien we ook in de cultuursector. Zie bijvoorbeeld de Fair Practice Code, met daarin veel aandacht voor solidariteit.

Coöperaties passen goed in deze gedachte. Leden van zo’n initiatief delen kosten én baten. Voor coöperaties zijn grofweg drie mogelijkheden. Je kunt samen iets kopen, samen iets runnen, of samen iets verkopen. Denk aan een galerie waarbij kunstenaars samen instaan voor de ruimte en programmering, of een theatergezelschap dat collectief besluiten maakt. Meer voorbeelden uit de cultuursector?

• Splendor: een onafhankelijke club voor alle soorten muziek, verzonnen en opgericht door 50 topmusici en hun publiek,
• De Wasserij: een broedplaats voor innovatieve mode,
• TimeWindow: een biotoop voor talentontwikkeling in (met name) podiumkunsten,
• Smart: een coöperatie – ontstaan vanuit de creatieve sector – waarin ondernemers vanuit verschillende sectoren samen en toch zelfstandig ondernemen,
• Broodfonds: niet alleen voor ondernemers in de creatieve sector, maar ook een goed voorbeeld. Ondernemers staan voor elkaar in bij ziekte, vanuit solidariteit.

Artificiële intelligentie

Kansen én bedreigingen. Het zit beide in de opkomst van Artificial Intelligence (AI). Maar hoe dat er precies uitziet, is moeilijk te voorspellen. Tegelijkertijd gaan ontwikkelingen razendsnel. Eerder dit jaar verraste de Belgische zangeres Angèle nog door een liedje te zingen dat ze niet zelf had gemaakt, maar waarvoor met AI wel haar stem was gebruikt.

Kunstmatige intelligentie gaat ons werkveld veranderen. Uit een onderzoek van de Kunstenbond blijkt dat 96% van de (stem)acteurs vreest dat AI tot verlies van werkgelegenheid leidt. Voor 75% van visuele makers in de audiovisuele sector (animatie, postproductie etc.) en 75% van de componisten geldt hetzelfde. ‘Laat AI niet jouw koers bepalen, bescherm je werk!’ roept de Kunstenbond dan ook op. Met een speciale pagina biedt deze organisatie handvatten, resultaten en suggesties waarmee makers in de creatieve sector zich tegen de opkomst van AI wapenen of waarmee ze eventuele kansen vinden.

Dit verslag is gebaseerd op de derde bijeenkomst van de Artist Meetings 2023, een reeks van vier sessies waarin kunstenaars samen met experts onderzoeken hoe ze hun onafhankelijke maatschappelijke en economische positie kunnen verstevigen en uitbreiden. De Artist Meetings bieden reflectie, inzicht en concrete tips om stappen te maken in je eigen praktijk.

Artist Meetings 2023 is een initiatief van Art is A Guaranty, filmmaker en art manager Annick Vroom, politiek geëngageerd beeldhouwer en conceptueel beeldend kunstenaar Caspar Berger en Cultuur+Ondernemen. En wordt mede mogelijk gemaakt door CBK Rotterdam.