Verdieping Drie vragen voor een frisse blik op geld

Let’s talk about money! Wat betekent geld voor jou: is het slechts een betaalmiddel, een noodzakelijk kwaad of toch iets anders? In dit artikel delen we drie vragen over geld, die je een nieuwe kijk op dit onderwerp kunnen geven.

Je kunt niet mét en ook niet zonder. De relatie met geld kan – op zijn zachtst gezegd – tegenstrijdig zijn. Dat geldt voor autonoom kunstenaars, voor wie kunstwerken geen commerciële producten zijn, misschien nog wel iets meer. Voor de één staat geld voor vrijheid en mogelijkheden. Voor de ander heeft het te maken met werk. En weer een ander vervalt bij de gedachte aan geld in stress en frustratie.

Dit artikel is geschreven na een bijeenkomst over geld bij creatieve broedplaats BRUTUS in Rotterdam. Sprekers waren onder andere Anna Bilker en Carlijn Kingma. Kunstenaars Daan den Houter en Alexandra Phillips namen deel aan een panelgesprek over dit onderwerp.

Wat ís geld eigenlijk?

In het dagelijks leven zitten we met onze neus bovenop geld. We betalen dagelijks, soms wel meerdere keren per dag. We sturen facturen, raadplegen onze bankrekeningen en we maken gebruik van een subsidie of een lening. Maar wat gebeurt er als je een level hoger gaat zitten? Van bovenaf ziet de wereld er ineens heel anders uit. Zo ook het concept geld, vertelt Anna Bilker. Anna heeft flink wat jaren als ondernemer in de culturele sector op de teller, en daarnaast is ze opgeleid tot filosoof. Ook werkte ze van 2020 tot en met 2023 als programmamanager financieren bij Cultuur+Ondernemen.

Je opvoeding is bepalend voor de manier waarop je naar geld kijkt.

Anna Bilker, cultureel ondernemer en filosoof

Zoom je uit van alle dagelijkse struggles, dan zie je dat geld objectief gezien niet meer is dan een middel. Een middel dat helpt om zaken meetbaar en vergelijkbaar te maken. Is het ruilen van een mand appels voor een kip wel een eerlijke deal? Als je weet dat ieder dertig euro kost, wel. En geld heeft nog een ander voordeel. Als je een kip wil hebben, maar geen mand appels (of iets anders) hebt om te ruilen, zorgt geld er alsnog voor dat je de kip kunt kopen. Erg makkelijk natuurlijk. In de mindset over geld kan het helpen dat in het vizier te houden. Geld is een middel om dingen te bereiken. Maar geld is geen doel op zich.

Niet iedereen heeft dezelfde blik op geld. Het is goed om dat te beseffen. Hoe je tegen geld aankijkt, is volgens Anna te herleiden naar je opvoeding. Hoe ging je ouders en andere volwassenen met geld om? Strooiden ze ermee, of waren ze juist zuinig? Schaamden ze zich voor geld, gingen ze er respectvol mee om? Hadden ze vertrouwen in geld? Al die boodschappen hebben invloed op de manier waarop je vandaag de dag naar geld kijkt. Stel dat je ouders vonden dat je eerst moest sparen als je iets wilde kopen. Bijvoorbeeld omdat ze vonden dat je alleen geld mocht uitgeven dat je ook had. De kans is dan groot dat je nu nog steeds liever spaart, dan leent.

In de kunstwereld, merkt Anna, is vaak een aversie tegen geld en tegen commercieel denken. Enige vorm van commercialiteit wordt gezien als zelfverloochening, als niet meer authentiek zijn aan zichzelf. Toen ze nog bij Cultuur+Ondernemen werkte, daagde Anna kunstenaars uit om juist over geld, en hun relatie daarmee, in gesprek te gaan. Om hun gedachtegoed uit te dagen. En om zelfs vrienden te worden met geld. Zodat je het voor je kunt laten werken, in plaats van tegen.

Hoe zit ons geldstelsel in elkaar?

Iemand die het geldsysteem uitvoerig onderzocht, is kunstenaar en cartograaf Carlijn Kingma. Met haar kaarten probeert ze de wereld om ons heen grijpbaar en inzichtelijk te maken. Samen met journalist Thomas Bollen van Follow the Money en professor New Finance Martijn van der Linden deed ze 2,5 jaar onderzoek naar de rol van geld in onze samenleving. Ze stelde vragen als: waar stroomt ons geld naartoe? Waar wordt geld gemaakt? En: waarom werkt ons geldsysteem niet voor iedereen. Op basis van dit onderzoek tekende ze The Waterworks of Money.

En waarom Kingma dit deed? Er zijn maar weinig mensen die écht begrijpen hoe ons complexe geldsysteem werkt. En dat is best vreemd, aangezien de inrichting hiervan grote invloed heeft op onze economie, op de verdeling van rijkdom en op de manier waarop we samenleven. Met haar werk probeert Carlijn dit complexe systeem iets toegankelijker te maken. En te bevragen. Bijvoorbeeld door met publiek en experts op onder meer Lowlands, bij Pakhuis de Zwijger en Rijksmuseum Twente na te denken over alternatieve scenario's. Kunnen we ons geldsysteem zo inrichten dat het gelijkwaardiger wordt voor meer mensen? Juist nu belangrijk, aldus het onderzoeksteam, aangezien Centrale Banken wereldwijd op dit moment nadenken over de toekomst van ons geldstelsel.

Hoe ga je als kunstenaar in de praktijk om met geld?

Oké, geld is dus vooral een middel en geen doel op zich. Maar hoe ga je daar als kunstenaar mee om? Een kunstwerk laat zich nu eenmaal minder makkelijk in euro’s vatten dan een mand appels of een kip. En bovendien: het werk dat je maakt, is misschien niet altijd verkoopbaar. Zie bijvoorbeeld de bevroren schilderijen van Daan den Houter. Kijk open-minded naar manieren om geld te verdienen met de kunst die je maakt, vindt hij, verwijzend naar een voorbeeld van inpakkunstenaar Christo. Dat kun je doen zónder jezelf te verloochenen of je authenticiteit aan te tasten. Christo verkocht bijvoorbeeld schetsen van zijn werken. Met geld dat hij zo verdiende, kon hij zijn grotere (niet verkoopbare) werken deels financieren. En de huur en eten betalen. Want zo praktisch is het ook: zonder geld kun je niet bestaan.

Voor de Amerikaanse kunstenaar Alexandra Phillips is het subsidiesysteem in Nederland intrigerend. Ze woont nu al een aantal jaar hier, en moest best wennen aan de afhankelijkheid die dit systeem in de hand werkt. In de VS is het gebruikelijk dat kunst vanuit particulieren wordt gefund, en niet vanuit de overheid. Subsidie van overheidswege maakt dat je gevoelsmatig minder vrij kunt werken. Om aan geld te komen, moet je in een bepaald hokje passen. Aan de andere kant zorgt dit stelsel er wel voor dat er geld beschikbaar is voor meer kunstenaars, en niet alleen voor de happy few.

En hoe zit het met het beeld van de arme kunstenaar: ben je alleen authentiek als je in dit hokje past? Het is interessant om te zien dat financieel welzijn en authenticiteit gevoelsmatig met elkaar te maken hebben. Al is dat niet eens terecht. Een rijke kunstenaar hoeft niet minder autonoom te zijn dan een arme kunstenaar. Opvallend is wel dat de samenleving dit beeld onbedoeld versterkt. De kunstenaar staat vaak pas onderaan op de loonlijst. Dat verandert alleen maar als we zélf tegen dat systeem in opstand komen.

Rubriek GELD!?

Dit artikel is een onderdeel van de rubriek GELD!?. Met deze rubriek willen we het onderwerp geld bespreekbaar maken en kunstenaars inspireren om een gezonde en prettige relatie met geld in hun beroepspraktijk te ontwikkelen. Door ervaringen en inzichten te delen, kunnen kunstenaars elkaar inspireren en van elkaar leren.