Handleiding Zo zet je je creatieve kracht in voor maatschappelijke vraagstukken

Als kunstenaar bezit je de kwaliteiten om maatschappelijke problemen aan de orde te stellen. Doormiddel van je werkwijze en kunstprojecten kun je:

• Zichtbaar en invoelbaar maken wat verborgen ligt
• De vanzelfsprekendheid van het alledaagse leven doorbreken
• Het publieke debat verdiepen tot een waardendiscussie
• Meerstemmigheid in de samenleving vergroten
• Informeel en persoonlijk leiderschap tonen
• Media-aandacht genereren

Kunstenaars kunnen als geen ander abstracte problemen tastbaar maken: denk aan milieuverontreiniging of het gebrek aan online privacy. Ook parodie of overdrijving kunnen krachtige artistieke middelen zijn om aandacht te vragen. Er zijn legio voorbeelden van dit soort kunstenaarsprojecten die werkelijke verandering hebben bewerkstelligd: denk aan kunstenaar Tinkebell die naar aanleiding van haar werk komende jaren in gesprek blijft met de CEO van Tata Steel, of de Ambassade van de Noordzee die een stem geeft aan de zee. In het proces van agenderen stuit je vaak op blinde vlekken en negatieve bijeffecten van het systeem dat je wil veranderen.

In tegenstelling tot wetenschappers hoef je als kunstenaar geen hypothese te hebben wanneer je aan een onderzoek begint. Waar wetenschappers zich focussen op waarheid en kennis, kijken kunstenaars meer naar waarde en betekenis. Zo vullen ze elkaar aan. Als onderzoekend kunstenaar kun je:

• Meer kennis opdoen over wat betrokkenen belangrijk vinden
• Mogelijkheden in beeld krijgen voor een nieuwe omgang met een vraagstuk
• Verrast worden door iets wat je niet zocht
• Betrokkenen motiveren bij te blijven dragen aan verandering
• Een beter gevoel krijgen voor voorstellen die passend en acceptabel zijn binnen de gegeven context

In artistieke onderzoekstrajecten kun je mensen co-creator maken, en zo tot gedeeld eigenaarschap komen. Vaak merk je dat je op taboes stuit. In deze stap van het proces kun je ongeschreven regels en waarden blootleggen. Ook kun je nieuw werkende mechanismen ontdekken. Voorbeelden zijn PIG05049 van Christien Meindertsma en de Doehetzelfkip van Ultra Ultra. Beide projecten brachten flink wat maatschappelijke reuring teweeg.

Als kunstenaar kun je een concreet en tastbaar voorstel doen om verandering teweeg te brengen: zo maak je een toekomstbeeld invoelbaar. Neem hierin mee hoe betrokkenen zich tot een maatschappelijk vraagstuk kunnen verhouden. Als initiator zit je kracht in de volgende aspecten:

• De nieuwe omgang met het vraagstuk ervaarbaar maken
• Handelingsperspectief: niet alleen de noodzaak tot actie, maar ook de mogelijkheden om in actie te komen
• De kans op deelname van de betrokkenen aan het vervolg van het veranderproces vergroten
• Media-aandacht genereren

Een artistiek voorstel is veel concreter dan een beleidsdocument: als voorsteller maak je zichtbaar wat een beloftevolle toekomst is, en hoe mensen zich daar actief toe kunnen verhouden. Voorbeelden van kunstprojecten die een nieuw functionerend mechanisme voorstellen zijn de White Cube op een Congolese plantage door Renzo Martens, The End of Sitting van Barbara Visser en RAAAF, en het parfum Xtacy van Roorda.

Je kunt een opzet maken om je voorstel in de samenleving te testen. Daarbij is een open houding belangrijk: focus op het vraagstuk in plaats van op het eindresultaat. Op die manier kun je experts van buitenaf toelaten in het doorontwikkelen van je idee. Als verkennend kunstenaar kun je:

• Betrokkenen de vrijheid geven om ander gedrag te tonen dan wat doorgaans wordt verwacht
• Eigenaarschap, zeggenschap en handelingsmogelijkheden (agency) voor betrokkenen vergroten
• Problemen oplossen die je niet voor ogen had
• Anticiperen op snel veranderende omstandigheden

Binnen het proces van testen worden verborgen dingen zichtbaar: nieuwe partijen, ander gedrag van betrokkenen, en onvoorziene waardecreatie. Voorbeelden zijn het speculatieve Kweekvleesrestaurant Bistro in Vitro van Next Nature Network en de campagne No Room for Sex Trafficking, ontwikkeld door What The Studio.

De laatste, en misschien wel moeilijkste, stap op weg naar verandering is het verankeren oftewel duurzaam maken van een systemische verandering. Als kunstenaar kun je binnen dit proces de volgende krachten inzetten:

• Maakruimte creëren in alle stappen van het veranderproces
• Een context realiseren waarin alle stakeholders in hun kracht staan en betekenisvol bijdragen
• Ruimte maken voor sturing op waarden en werkende mechanismen voor de lange termijn, in plaats van op kwantitatieve resultaten op de korte termijn

De grootste uitdaging is om de verandering in stand te houden, ook als je als kunstenaar niet meer dagelijks betrokken bent. Beleg hiervoor eigenaarschap bij alle betrokkenen, en let goed op of er geen nieuwe problemen ontstaan naar aanleiding van je project. Voorbeelden van kunstprojecten die verankering teweegbrengen zijn Social Design Politie, waarbij wijkagenten aan kunstenaars worden gekoppeld, en Het Bouwdepot van Manon van Hoeckel.