Skip naar content
Skip naar content

Verdieping Cultureel ondernemen voor musea: een balanceeract

Cultureel ondernemerschap: ook binnen de museale sector gonst de term regelmatig rond. Maar wat houdt het precies in? Chantal Bleeker en Wanda Borter zochten het uit in het onderzoeksrapport Ondernemende Musea, Cultureel ondernemerschap geconcretiseerd.

Onlangs publiceerde de Raad voor Cultuur haar Sectoradvies Musea

Wat blijkt: veel kleine en middelgrote musea hebben moeite hun begroting rond te krijgen. Stijgende bezoekersaantallen leveren niet voldoende op om het wegvallen van subsidies te compenseren. In hoeverre biedt cultureel ondernemerschap uitkomst? Chantal Bleeker en Wanda Borter verrichtten de afgelopen jaren grondig onderzoek op dut gebied.

Chantal Bleeker is Hoofd Exploitatie bij het Spoorwegmuseum in Utrecht. Daarvoor werkte ze als Hoofd Commerciële Zaken bij het Centraal Museum. “Het was mijn eerste baan in de museumwereld. Iedereen had het over cultureel ondernemerschap, maar niemand kon me precies uitleggen wat dat inhield.” Wanda Borter, destijds stagiaire bij het Centraal Museum, bleek met precies dezelfde vraag rond te lopen. Ze besloten hun krachten te bundelen. Bleeker: “Wanda en ik vullen elkaar goed aan: zij is gespecialiseerd in fundraising en beleid, ik richt me meer op commerciële verdienmodellen – wat we overigens liever waardemodellen noemen, aangezien waarde niet altijd gelijk staat aan geld.”

Gesteund door het Centraal Museum en het Vanderkruijs Cultuurfonds gingen Bleeker en Borter aan de slag. Doel: musea helpen door concreet te maken wat cultureel ondernemerschap nu eigenlijk inhoudt. In de onderzoeksfase trok het duo erop uit om mensen te spreken: bij musea maar ook bij banken, theaters en andere organisaties. Zo kwamen ze al snel terecht bij Cultuur + Ondernemen. Een logische match: de organisatie verspreidt immers veel kennis over ondernemen in de cultuursector en zo kon het rapport een groter bereik krijgen, zodat zoveel mogelijk organisaties er hun voordeel mee kunnen doen. Bleeker: “Bij Cultuur + Ondernemen hadden we direct een klik. We merkten snel dat onze vragen op veel meer plekken leefden.” Borter vult aan: “De mensen bij musea die we benaderden voor ons onderzoek, wilden meteen meewerken. Iedereen was heel openhartig: dat maakte ons werk leuk om te doen.”

Het resultaat is behoorlijk indrukwekkend: een 163 pagina’s tellend onderzoeksrapport waarin een veelheid aan waardemodellen en visies op ondernemerschap aan bod komt. Toch vinden Bleeker en Borter het belangrijk te benadrukken dat cultureel ondernemerschap maatwerk is: hoewel boordevol concrete tips, is hun rapport geen handleiding die één op één overgenomen kan worden.

Maatwerk en balanceren

Bleeker: “Een waardemodel kan bij het ene museum fantastisch werken, en ergens anders totaal doodslaan. Het is heel belangrijk dat je goed kijkt wat bij je past. Zo hebben we bij het Spoorwegmuseum drie jaar het Allerhande Kerstfestival te gast gehad. Dat kan hier goed: het sluit aan bij onze doelgroep. Maar bij het Centraal Museum zou het niet passen.”

De gouden tip? Bleeker: “Schoenmaker blijf bij je leest. Laat commerciële beslissingen over aan commerciële mensen. Soms willen conservatoren meebeslissen over processen zoals de inrichting van de winkel, maar dat is niet handig. Je vraagt een marketeer ook niet om een schilderij voor het museum te verwerven. Meedenken is altijd wenselijk, maar de beslissing ligt altijd bij de proceseigenaar. Vertrouw op elkaars expertise, respecteer elkaars keuzes.”

Toch is het belangrijk dat cultureel ondernemerschap niet als een sausje over de organisatie gegoten wordt: het moet diep in de bedrijfscultuur zitten. Dus ook bij museummedewerkers die geen commerciële achtergrond hebben. Hoe doe je dat?

Bleeker: “Bij een van de musea moesten alle tentoonstellingen doorverkocht kunnen worden: een geweldig beleid. Een ander museum verhuurde een conservator aan de Jaarbeurs. Musea hebben veel expertise op het gebied van tentoonstellingen maken, ook dat is waardevol.”

Het blijft een balanceeract, cultureel ondernemerschap. Winst genereren behoort nu eenmaal niet tot de kerntaken van een museum. Borter: “Musea dienen een maatschappelijk doel: het beheren en behouden van erfgoed. Dat brengt beperkingen met zich mee, waardoor je nooit écht ondernemer kunt zijn. Het zou immers veruit het meest rendabel zijn om gewoon je collectiestukken te verkopen.” Bleeker: “Cultureel ondernemerschap is geen substituut voor subsidie. We moeten niet vergeten waarom musea er zijn: ze bewaren onze culturele collecties voor de generaties na ons, ze inspireren, verbinden culturen. Je doet ze tekort als je ze beschouwt als het bedrijfsleven.”

Dineren tussen de kunstwerken, maar niet met vis

Soms lijkt ondernemerschap binnen musea tot botsende belangen te leiden. Zo staan restauratoren niet te springen om diners in museumzalen: dit brengt immers extra risico voor tentoongestelde objecten met zich mee. Bleeker: “Je moet het natuurlijk nooit zomaar doen, maar ik vind diners tussen kunst briljant. Zo hanteren ze bij Tate Modern gewoon bepaalde voorwaarden: bijvoorbeeld geen kaarsen, geen vis – dat ruikt te sterk – en geen rode wijn in verband met vlekken.”

Zijn de onderzoekers ook voorbeelden tegengekomen die te ver gingen? Borter: “Ik ben voor het verhuren van werken uit de collectie, maar we kwamen een geval tegen van een buitenlands museum dat een topstuk uit de collectie voor vijftig jaar had verhuurd. Dan kunnen twee generaties het daar dus niet zien.”

Het is een kwestie van zoeken welke vormen van ondernemerschap het best bij een museum passen. Maar in hoeverre kunnen musea zich in tijden van krappe begrotingen en kwetsbare reputaties – zich die experimenten veroorloven? Borter: “Een mislukt project kan heel waardevol zijn: je trekt er nuttige lessen uit over je doelgroep, je grenzen. Zo lang het maar een gecalculeerd risico is.” Bleeker, lachend: “Je kan best onderuit gaan, als je maar niet blijft liggen!”

Onderzoeksrapport "Ondernemende Musea, Cultureel Ondernemerschap geconcretiseerd"

Tien visies voor cultureel ondernemerschap in kleine en middelgrote musea

Concrete en praktische handvaten voor het succesvol uitvoeren van cultureel ondernemerschap door en voor kleine en middelgrote musea

ESF logo